İstanbul, tarihin en büyük imparatorluklarına başkentlik yapmış, birçok kültürün, dinin ve medeniyetin kesişim noktası olmuş ve sayısız isimle anılmış bir şehir. Her isim, farklı bir dönemi ve o dönemin İstanbul’unu nasıl gördüğünü temsil ediyor. İstanbul’un en eski adından Osmanlı dönemine, Bizans’tan günümüze kadar şehrin isim değişimlerini ve anlamlarını keşfedelim. İstanbul’un isimleri ya da daha doğru bir anlatımla İstanbul’un eski isimleri ile bir geziye çıkalım.
1 – Lygos / Likos (M.Ö. 13. Yüzyıl – M.Ö. 660)
İstanbul’un bilinen en eski adı Lygos (Likos, Lykos, Licus) olarak kayıtlara geçmiştir. Trakya’daki ilk yerleşimciler tarafından kullanılmıştır ve bölgenin ilk yerleşim yeri olarak Bayrampaşa Deresi çevresinde kurulduğu biliniyor.
📍 İLGİNÇ DETAY: Bugün bile Likos Deresi adı halk arasında kullanılmaktadır. İstanbul’un en eski isimlerinden biri hâlâ bir şekilde yaşamaya devam ediyor.
2 – Byzantion (M.Ö. 660 – M.S. 196)
Milattan önce 660 yılında, Megaralı Yunanlılar bu bölgeye yerleşti ve şehrin adını Byzas’ın Şehri anlamına gelen Byzantion olarak belirlediler. Byzantion, Roma ve Helenistik dünyada stratejik bir liman kenti olarak biliniyordu.
📖 Tarihî Bağlam: Byzantion, ticaret yollarının kesişim noktasıydı ve Boğaz’ın kontrolü açısından çok önemli bir konuma sahipti.
3 – Augusta Antonina (M.S. 196 – 330)
Roma İmparatoru Septimius Severus, Byzantion’u fethedip oğlu Antonius’un onuruna şehre “Augusta Antonina” adını verdi.
📌 Kısa süreli bir isim olsa da, bu isim Roma’nın İstanbul üzerindeki hakimiyetini simgeliyordu.
4 – Nova Roma (M.S. 330 – 337)
Büyük Konstantin, 330 yılında şehri Roma İmparatorluğu’nun yeni başkenti ilan ettiğinde, Nova Roma (Yeni Roma) ismini verdi. Ancak halk, şehri Konstantin’in adıyla anmayı tercih etti ve kısa süre sonra bu isim terk edildi.
5 – Konstantinopolis (M.S. 337 – 1453)
5 – Konstantinopolis (M.S. 337 – 1453)Konstantin’in şehri anlamına gelen Konstantinopolis, 1000 yıldan fazla bir süre boyunca Bizans’ın başkenti oldu. Batı dünyasında kullanılan en yaygın isimlerden biri olarak tarihe geçti.
📜 İLGİNÇ DETAY: Konstantinopolis, Avrupa’nın en büyük nüfusuna sahip şehriydi ve Ayasofya gibi yapılar inşa edilerek Batı dünyasına ilham verdi.
6 – Konstantiniyye (1453 – 1923)
1453 yılında Osmanlılar şehri fethettikten sonra, Konstantiniyye adını kullandılar. Bu isim Osmanlı belgelerinde ve İslam dünyasında yaygın olarak kullanıldı.
📌 Osmanlı döneminde İstanbul’a farklı isimler de verildi:
- Dersaadet (Mutluluk Kapısı)
- Payitaht (Tahtın Ayağı)
- Asitane (Devletin Eşiği)
- Bâb-ı Âli (Yüce Kapı)
- İslambol (İslam’ın Bol Olduğu Şehir)
7 – İslambol (Osmanlı Dönemi)
İslam’ın bol olduğu yer anlamına gelen bu isim, özellikle Osmanlı padişahları tarafından kullanılmıştır.
📜 İLGİNÇ DETAY: Osmanlı sikkelerinde ve resmi belgelerde İslambol ismi sıkça geçmektedir.
8 – Dersaadet (Osmanlı Dönemi)
“Mutluluk Kapısı” anlamına gelen bu isim, Osmanlı döneminde İstanbul’un refah ve huzur simgesi olarak görülmesini sağladı.
9 – Payitaht (Osmanlı Dönemi)
Tahtın Ayağı anlamına gelen Payitaht, Osmanlı’nın başkenti olan İstanbul için sarayın, yönetimin ve padişahın bulunduğu yer olarak anıldı.
10 – Asitane (Osmanlı Dönemi)
Osmanlı devletinin yönetim merkezi ve kapısı anlamına gelen Asitane, İstanbul’un prestijini vurgulayan bir isimdi.
11 – Miklagard (Vikingler Dönemi)
İstanbul, İskandinavlar ve Vikingler tarafından Miklagard (Büyük Şehir) olarak adlandırılıyordu. Viking savaşçıları, Bizans ordusunda paralı asker olarak görev yapıyorlardı ve buraya altın şehir gözüyle bakıyorlardı.
12 – Çargrad (Slavlar ve Ruslar)
İstanbul, Slav dillerinde “Çargrad” (Çarın Şehri) olarak anılmıştır. Rus Ortodoks Kilisesi’nde bu isim hâlâ kullanılır.
13 – Stimbol / İstinpoli (Yunan Halk Dili)
📌 “Şehre doğru” anlamına gelen bu kelime zamanla “İstanbul” ismine dönüşmüştür.
14 – Darü’l Hilafetü’l Aliyye (Osmanlı Dönemi)
“Hilafetin Yüce Merkezi” anlamına gelen bu isim, Osmanlı Halifeliği döneminde sıkça kullanılmıştır.
15 – İstanbul (Günümüz)
İstanbul ismi, Osmanlı döneminde halk arasında kullanılıyordu ancak resmi olarak 1930 yılında kabul edildi.
📍 Bugün hâlâ bazı ülkeler İstanbul’a eski isimleriyle hitap etmektedir:
- Yunanistan ve Rum Ortodoks Kilisesi Konstantinopolis demeye devam etmektedir.
- Rusya’da İstanbul, Çargrad olarak da bilinir.
- İskandinav kaynaklarında ise Miklagard olarak anılmıştır.
İstanbul Tarih Boyunca Dünyada Nasıl Anıldı?
İstanbul Tarih Boyunca Dünyada Nasıl Anıldı?- Grekler kendi dillerinde İstanbul’dan Vizantion diye bahsetmişler.
- Rumlar sonradan Konstantinopolis demişler ve en uzun süreli isimlerinden birini kullanmışlar. Ancak Rumca’da İstinpolin, MegaliPolis, Kalipolis olarak da bahsi geçiyormuş.
- Slavlar yazılı kaynaklarından İstanbul’dan çokça bahsetmişler. Çargrad ve Konstantingrad Sırpların kullandığı isimlerden bazıları.
- Ermeniler kenti çeşitli dönemlerde Vizant, Stimbol, Esdambol, Eskomboli olarak adlandırılmış.
- Araplar ise Konstantiniyye dışında İstanbul’a Bizantiya, El-Mahrusa, Kustantina, El-Uzma demişler.
- İstanbul’un İslam dünyasının bir bölümünde Belde-i Tayyibe, İstenpolin olarak isimlendirildiği de biliniyor.
- Selçuklu İmparatorluğu döneminde ise İstanbul için Mahrusa-i Konstantiniye, Stanbul isimleri kullanılmış.
- Osmanlı Türkçesinde İstanbul sanıldığının aksine birçok isimle yer alıyor. Bunların en çok bilinenleri Dersaadet, Deraliyye, Mahrusa-i Saltanat, İstanbul, İslambol, Darü’s saltanat-ı Aliyye, Asitane-i Aliyye, Darü’l Hilafetü’l Aliyye, Payitaht’ı Saltanat, Dergah-ı Mualla, Südde-i Saadet olarak kayıtlara geçmiş.
- İsveçliler Herakliyon olarak bilmişler kenti.
- Bir başka İskandinav ulusu olan Finlandiyalılar, kenti Estefanya ismiyle anmışlar.
- Lehler’in Kanaturye dedikleri İstanbul’a Flemenkler İstefaniye ismini vermişler.
- Miklagord ismi Vikinglerin kenti tanımlamak için kullandıkları ad.
İstanbul, tarih boyunca sayısız medeniyetin başkenti olmuş bir şehir ve aldığı her isim, onun farklı dönemlerdeki ruhunu yansıtır.
