İstanbul, binlerce yıllık tarihi boyunca her zaman ve herkes için bugün olduğu gibi “İstanbul” olarak anılmıyordu elbette! Dünyanın bilinen tarihinin büyük çoğunluğunda “en gözde yerler” arasında bulunan kent, çeşitli dönemlerde kendini tanımladığı ve uzak diyarlarda bahsedildiğinde “şehri” anlatan ve bilinmesini sağlayan farklı farklı isimlerle anıldı.
İstanbul’a verilen isimlerin birçoğunu biliyor ve ondan nasıl bahsedildiğini az çok tahmin ediyorsunuzdur. İstanbul’un isimleri olarak tanımlanan ancak aslında İstanbul’un eski isimleri olarak bahsedilmesi gereken bu isimlerin birkaç tanesine zaten aşinayız! Ama belki de bu kadarını tahmin bile etmiyorsunuz.
Şimdi bakalım mı İstanbul’un Kaç İsmi Var diye?
İstanbul Tarih Boyunca Nasıl Anılmış?
İstanbul birbirinden farklı isimleriyle tarihin birçok sayfasında bahsi geçen “büyülü” bir şehir adeta.
Belki de en güzel dönemlerini o tarihlerde(!) bırakmış olan Şehr-i İstanbul’a şimdilerde önce megapol sonra megaköy ve en sonunda da plazaların, çelik ve beton yığınlarının oluşturduğu yeşili olmayan “beton kent“ isminin verilmesi ise, herhalde tarih sayfalarına bizim ayıbımız olarak geçecek.
İstanbul’u olması gerektiği gibi yani “İstanbul gibi” bırakabilseydik eğer, o öykülerde bahsedilen, masallarda anlatılan isimlerindeki melodiyi ve asaleti bizler de yakalayabilirdik. Galiba bu şansı artık kaybettik.
İşte hem tarihin çeşitli dönemlerinde hem de tarihi uygarlıkların elimize ulaşan kaynaklarında bahsedilmiş olan İstanbul’un eski isimleri.
İstanbul’un isimleri ya da İstanbul’un Eski İsimleri
1 – Lygos ya da Likos
İstanbul’un bilinen en eski ismi kayıtlarda Lygos olarak geçiyor. Kentin bulunduğu bölge; farklı söyleniş ve yazılışlar ile Lycvs, Lygos, Lykos, Likos, Lükos, Licus olarak da dillendirilmiş. Bizim likos deresi olarak bildiğimiz Bayrampaşa Deresi olarak anılan Yenibahçe Deresi ve çevresi ilk yerleşim ve isimlendirilen yer olarak geçiyor.
Derenin bugün hala Likos Deresi olarak bilinmesi ve söylenmesi bu ismin kuşaklar boyu çok benimsendiğinin bir göstergesi.
2 – Byzantion
Yenikapı kazıları ve bağlı araştırmalarla İstanbul’un tarihinin 8500 yıl önceye gittiğinin bilinen kanıtlarına ulaşılmadan önce, kentin milattan önce 660’lı yıllarda Megaralılar tarafından kurulduğunu ve Byzas ismini taşıyan krallarının isminin verilerek “Byzas’ın Şehri” anlamında Byzantion denildiğini düşünüyorduk. Oysa Byzantion çok sonra kullanılan bir isim olmuş.
En çok karşı çıkmamız gereken ve bir şekilde bu toprakların tarihi akışındaki önemli olayları da yanılgı içinde tanımlayarak bu önemli olayları dünyanın belki de daha küçümsenmesini sağlayan “Bizans İmparatorluğu” tanımının da sebebidir.
3 – Augusta Antonina
İstanbul’un kısa süreli olarak kullanılan öyküsel anlamda önemli bir ismi olan Augusta Antonina, aynı zamanda kentin önemini anlatan isimlerinden biri.
Roma İmparatoru Septimius Severus’un yeniden inşa edip oğlu Antonius şerefine verdiği isim Roma tarihi kayıtlarında da yer alır.
4 – Nova Roma
Roma imparatorluğu tarihinde en önemli yerlerden birini işgal eden ve Hristiyanlık tarihini de etkileyen olayların kahramanı olan Roma İmparatoru Büyük Konstantin kenti yeniden inşa etti ve Roma’dan sonra anıtsal olarak büyük bir proje sahası haline getirdi.
Bu dönemde İstanbul farklı isimlerle anıldı. Roma’nın ruhu anlamına gelen Alma Roma, Roma’yı besleyen anlamındaki Almvs Roma, İkinci Roma anlamına gelen Secvnda Roma, Doğudaki Roma anlamındaki Roma Orientvm bu isimler arasında yer aldı.
Ancak Büyük Konstantin 330 yılında şehri doğunun yeni başkenti yaparken ismini de Nova Roma yani Yeni Roma olarak duyurdu. Roma ile rekabeti vurgularken tarihçiler hep bu ismi kullandılar. Patrikhane ve patrikler de bu ismi resmi ünvanlarında hala kullanmaktadır.
Roma döneminde şehrin kurucusunun verdiği gerçek ismi Nova Roma’dır.
5 – Konstantinopolis
Nova Roma ismiyle -o dönem için- dünyanın en görkemli kentini inşa ettiren Roma İmparatoru Büyük Konstantin, 337 yılında öldüğünde kentin ismi, bu güzelliği oluşturan kişinin şerefine yani Büyük Konstantin’in onuruna “Konstantin’in kenti” anlamındaki Konstantinopolis olarak anılmaya başladı.
Bu ismi resmi kullanımda ilk olarak imparator Theodosius onaylayarak kullandı.
Roma tarihinin bu döneminden itibaren 20. yüzyılın başlarına kadar özellikle batılılar tarafından kullanılan ismi Konstantinopolis oldu.
Fatih Sultan Mehmet‘in 1453 yılında kenti fethetmesinden sonra da Konstantinopolis en fazla kullanılan isimler arasındaydı.
6 – Konstantiniyye
Türklerin kenti fethetmesiyle birlikte Konstantinopolis’in Arapça şekli olan Konstantiniyye şekli en çok kullanılan isimler arasında yer almış.
İslam dünyasında en bilinen ve tarihi kaynaklarda en çok kullanılan isim Konstantiniyye’dir.
Ancak, birçok dönemde Türkler kenti; Dersaadet (Mutluluk Kapısı), Derâliye (Yüce Kapı), Bâb-ı Âli (Yüce Kapı), Pâyitaht (Tahtın Ayağı ve Başkent) ve Asitane (Devletin Eşiği) isimlerini kullandığı biliniyor.
7 – İstanbul
Kentin günümüzde kullanılan İstanbul isminin etimolojik olarak Yunanca Eis Ten Polis (Şehire / Kente doğru) anlamındaki kelimelerinden türediği sanılıyor. Şehir için sonradan kullanılan İstinpoli ve Stimbol isimlerinin de bu kaynaktan geldiği sanılıyor.
Bu etimolojik kökene göre İstanbul ismi Konstantinopolis ismine göre Yunan kökenli bir kaynağa sahip. Oysa şehre ismini veren Konstantin, bilinenin aksine bir İtalyan. Ya da o döneme göre bir Roma vatandaşı. Roma İmparatorluğu onun döneminde Latince kullanıyor ve Konstantin tek kelime Yunanca bilmiyor.
İstanbul isminin bir dönem “İ” yerine “I” harfi ile başlayan versiyonunun da kullanıldığını ekleyelim.
İstanbul Tarih Boyunca Dünyada Nasıl Anıldı?
- Grekler kendi dillerinde İstanbul’dan Vizantion diye bahsetmişler.
- Rumlar sonradan Konstantinopolis demişler ve en uzun süreli isimlerinden birini kullanmışlar. Ancak Rumca’da İstinpolin, MegaliPolis, Kalipolis olarak da bahsi geçiyormuş.
- Slavlar yazılı kaynaklarından İstanbul’dan çokça bahsetmişler. Çargrad ve Konstantingrad Sırpların kullandığı isimlerden bazıları.
- Ermeniler kenti çeşitli dönemlerde Vizant, Stimbol, Esdambol, Eskomboli olarak adlandırılmış.
- Araplar ise Konstantiniyye dışında İstanbul’a Bizantiya, El-Mahrusa, Kustantina, El-Uzma demişler.
- İstanbul’un İslam dünyasının bir bölümünde Belde-i Tayyibe, İstenpolin olarak isimlendirildiği de biliniyor.
- Selçuklu İmparatorluğu döneminde ise İstanbul için Mahrusa-i Konstantiniye, Stanbul isimleri kullanılmış.
- Osmanlı Türkçesinde İstanbul sanıldığının aksine birçok isimle yer alıyor. Bunların en çok bilinenleri Dersaadet, Deraliyye, Mahrusa-i Saltanat, İstanbul, İslambol, Darü’s saltanat-ı Aliyye, Asitane-i Aliyye, Darü’l Hilafetü’l Aliyye, Payitaht’ı Saltanat, Dergah-ı Mualla, Südde-i Saadet olarak kayıtlara geçmiş.
- İsveçliler Herakliyon olarak bilmişler kenti.
- Bir başka İskandinav ulusu olan Finlandiyalılar, kenti Estefanya ismiyle anmışlar.
- Lehler’in Kanaturye dedikleri İstanbul’a Flemenkler İstefaniye ismini vermişler.
- Miklagord ismi Vikinglerin kenti tanımlamak için kullandıkları ad.
